योगी आदित्यनाथ युग: उत्तर प्रदेशको रूपान्तरण – एक समग्र विश्लेषण
योगी आदित्यनाथ, जसको जन्म सन् १९७२ मा उत्तराखण्डको पौड़ी गढ़वाल जिल्लामा अजय मोहन सिंह बिष्टका रूपमा भएको थियो, आधुनिक भारतीय राजनीतिका सबैभन्दा प्रभावशाली र रूपान्तरणकारी नेताहरू मध्ये एक हुन्। गोरखपुरस्थित गोरखनाथ मठका महन्तको रूपमा उनको आध्यात्मिक यात्रा देखि लिएर उत्तर प्रदेशका पहिलो मुख्यमन्त्री बन्ने सम्म जसले लगातार दुई पूर्ण कार्यकाल पूरा गरेका छन् — उनको यात्रा भारतको बदलिँदो राजनीतिक संस्कृतिको प्रतीक हो, जहाँ विचारधारा, प्रशासन, र विकास अब एउटै प्रवाहमा बगिरहेका छन्।
मार्च २०१७ मा सत्तामा आएपछि, आदित्यनाथको शासन हिन्दुत्व, प्रशासनिक अनुशासन, र आर्थिक पुनर्जागरणको मिश्रण रह्यो। आठ वर्षभन्दा बढीको उनको कार्यकालले उत्तर प्रदेशलाई नयाँ दिशा दिएको छ — जुन कहिल्यै भारतको "पछाडिपनको प्रतीक" मानिन्थ्यो, आज त्यो भारतको विकासको "इन्जिन" बनेको छ।
सन् २०१७ मा उनले पाएको विरासत
जब योगी आदित्यनाथले मुख्यमन्त्रीको कुर्सी सम्हाले, उत्तर प्रदेशलाई प्रायः “बीमारू राज्य” भनेर चिनिन्थ्यो — यो शब्द बिहार, मध्य प्रदेश, राजस्थान र उत्तर प्रदेशजस्ता राज्यहरूको लागि प्रयोग हुन्थ्यो, जसले प्रशासनिक असफलता र आर्थिक पिछडोपन जनाउँथ्यो।
अपराध र अराजकता
२०१७ अघि उत्तर प्रदेशमा अपराधी गिरोह, राजनीतिक संरक्षकत्व र साम्प्रदायिक तनावको बोलबाला थियो। सन् २०१६ मा मात्रै ४,८०० भन्दा बढी हत्या र करिब १३,००० बलात्कारका घटना दर्ता भएका थिए। पूर्वी यूपीका धेरै जिल्ला “जंगलराज” को पर्याय बनेका थिए।
आर्थिक स्थिरता र अभाव
त्यो समयमा राज्यको सकल राज्य घरेलु उत्पादन (GSDP) झण्डै ₹१२.५ लाख करोड (करिब $१५० अर्ब) थियो र प्रति व्यक्ति आय मात्र ₹४७,०००, जुन राष्ट्रिय औसतको आधा थियो। बिजुली कटौती, फोहर सडक, र भ्रष्टाचारका कारण लगानीकर्ताहरू भाग्थे। व्यापार सजिलोपनमा यूपी १४औँ स्थानमा थियो।
सामाजिक विभाजन
जाति र धर्ममा आधारित राजनीतिले समाजलाई विभाजित पारेको थियो। नौकरशाही सुस्त, शिक्षा–स्वास्थ्य कमजोर र प्रशासनमा भाई–भतिजावाद व्याप्त थियो। वास्तवमा योगी आदित्यनाथले यस्तो राज्यको कमान सम्हाले जुन भारतकै सुधार क्षमतालाई परिक्षा गर्ने मैदान बनेको थियो।
मुख्य उपलब्धि: कानुन र सुरक्षाको पुनर्स्थापना
योगी आदित्यनाथको सबैभन्दा ठूला उपलब्धि मध्ये एक हो कानुन र सुरक्षामा क्रान्तिकारी सुधार। उनले अपराध र माफियाविरुद्ध “शून्य सहनशीलता नीति” लागू गरे र सुरक्षा नै विकासको पूर्वशर्त बनाएका छन्।
१. ‘बुलडोजर बाबा’ युग
१८० भन्दा बढी कुख्यात अपराधी प्रहरी मुठभेडमा मारिए, र करिब ₹३,५०० करोड बराबरको माफियासम्बन्धी सम्पत्ति कब्जा वा ध्वस्त पारियो। यस कठोर दृष्टिकोणले उनलाई “बुलडोजर बाबा” को उपनाम दिलायो।
२. अपराधमा ऐतिहासिक गिरावट
२०१६ देखि २०२४ बीचमा:
-
डकैतीका घटना २,७३५ बाट घटेर ११ मात्र।
-
लुटपाट ६,००० बाट घटेर १,४५०।
-
हत्या करिब ४५% कम।
-
महिलाविरुद्धका अपराधहरू ३०–४०% ले घटे।
३. प्रहरी सुधार र प्रविधीकरण
१.५ लाखभन्दा बढी नयाँ प्रहरी भर्ती भए, साइबर थाने स्थापना भए र एआई आधारित निगरानी प्रणाली सुरु गरियो। ड्रोन, फेसियल रिकग्निशन, र डाटा एनालिटिक्स प्रयोग गरेर यूपी प्रहरी भारतकै आधुनिक बल मध्ये एक बन्यो।
४. आलोचना र मानवअधिकार प्रश्न
मानवअधिकार समूहहरूले “एनकाउन्टर संस्कृति” र डरका कारण अपराध नदर्ता हुने अवस्थाबारे चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। सन् २०२१ को Scroll.in विश्लेषण अनुसार, देखिने अपराध घटे पनि केही क्षेत्रमा भयको कारण उजुरी कम हुने प्रवृत्ति रह्यो। चुनौती यो हो — सुरक्षा र स्वतन्त्रताको सन्तुलन कसरी कायम गर्ने।
आर्थिक कायाकल्प: बीमारूदेखि बुलन्द प्रदेशसम्म
योगी आदित्यनाथको कार्यकालमा उत्तर प्रदेश भारतको दोश्रो ठूलो अर्थतन्त्र बनेको छ। २०२५ सम्म राज्यको GDP ₹३२ लाख करोड ($३८० अर्ब) पुग्ने अनुमान छ, जुन औसत ८.९% वार्षिक वृद्धिदर हो।
१. GDP र आम्दानीमा वृद्धि
-
GDP ₹१२.५ लाख करोड (२०१७) बाट ₹२५ लाख करोड (२०२४) पुगेको छ।
-
प्रति व्यक्ति आम्दानी ₹४७,००० बाट करिब ₹१,००,००० पुगेको छ।
-
३.४३ करोड मानिसहरू गरीबीरेखामाथि उठेका छन्।
२. औद्योगिक लगानी
२०२३ को ग्लोबल इन्भेस्टर्स समिट मा ₹४० लाख करोडको लगानी प्रस्ताव आएको थियो। इलेक्ट्रोनिक्स, रक्षा, र नवीकरणीय ऊर्जामा विदेशी कम्पनीहरूको आकर्षण बढेको छ।
व्यापार सजिलोपन सूचकांकमा अब यूपी भारतमा दोस्रो स्थानमा पुगेको छ।
३. पूर्वाधारमा क्रान्ति
-
एक्सप्रेसवे: ६ सञ्चालनमा, ११ निर्माणाधीन — भारतकै सबैभन्दा ठूलो नेटवर्क।
-
एयरपोर्ट: ११ सञ्चालनमा (४ अन्तर्राष्ट्रिय), थप १७ निर्माणाधीन।
-
र्यापिड रेल ट्रान्जिट सिस्टम (RRTS): दिल्ली–मेरठ लाइन २०२४ मा सुरु।
-
बिजुली: सबै जिल्ला मुख्यालयमा २४ घण्टा बिजुली।
४. रोजगारी र सीप विकास
सरकारी तथ्याङ्क अनुसार, ८ लाख सरकारी जागिर र १.५ करोड निजी अवसर सिर्जना भए। १५ लाख युवालाई सीप प्रशिक्षण दिइयो। बेरोजगारी अझै ७–८% आसपासमा छ।
५. कृषि र ग्रामीण उत्थान
किसान सहकारी समितिहरू, फसल बीमा, र “वन जिल्ला, वन उत्पादन (ODOP)” योजनाले स्थानीय उत्पादनलाई विश्व बजारमा पु-यायो — जस्तै मुरादाबादको पितल उद्योग, भदोहीका कालीनहरू।
| सूचक | २०१७ | २०२५ (अनुमानित) |
|---|---|---|
| GDP (₹ लाख करोड) | १२.५ | ३२ |
| प्रति व्यक्ति आम्दानी (₹) | ४७,००० | १,००,०००+ |
| FDI (₹ करोड) | न्यूनतम | १०,०००+ प्रति वर्ष |
| बेरोजगारी दर (%) | ६.२ | ४.५ (अनुमानित) |
शासनको ढाँचा: सफलता कसरी सम्भव भयो
योगी मोडेलको आधार हो “डबल इन्जिन सरकार” — केन्द्र र राज्यबीचको नीति तालमेल। उनको नेतृत्वमा संन्यासी अनुशासन, प्रशासनिक दृढता, र डिजिटल पारदर्शिता एकसाथ आएका छन्।
मुख्य रणनीतिहरू
-
कानुन व्यवस्था पहिलो प्राथमिकता: लगानीका लागि सुरक्षित वातावरण सिर्जना।
-
प्रशासनिक सुधार: भ्रष्टाचारविरुद्ध कडाइ, मेरिट आधारित भर्ती, डिजिटल सेवा प्रणाली।
-
पूर्वाधारमा लगानी: सडक, एयरपोर्ट, ऊर्जा र आवास क्षेत्रमा रेकर्ड खर्च।
-
समावेशी विकास: निशुल्क राशन, आवास, शौचालय र सीप तालिम कार्यक्रम।
-
धार्मिक–संस्कृतिक पुनर्जागरण: अयोध्या राम मन्दिर, काशी करिडोर, कुंभ मेला जस्ता परियोजनाले पर्यटनमा उछाल ल्याए।
नेतृत्व शैली
योगी आदित्यनाथ आफ्नो प्रशासनलाई सीईओ जस्तै अनुशासन र प्रत्यक्ष निगरानीमा चलाउँछन्। दैनिक भिडियो बैठक, आकस्मिक निरीक्षण, र “नो–नन्सेन्स” शैलीले नौकरशाहीमा दक्षता ल्याएको छ।
२०२५ मा स्थिति
२०२५ सम्म उत्तर प्रदेश:
-
भारतको दोश्रो ठूलो अर्थतन्त्र बनेको छ।
-
पर्यटन हब: २०२२ मा ३१७ मिलियन घरेलु पर्यटक, अयोध्याले वाराणसीलाई पछि पार्ने सम्भावना।
-
शहरीकरण: ७ नयाँ स्मार्ट सिटी निर्माणाधीन।
-
शिक्षा–स्वास्थ्य: सुधार हुँदैछ, तर स्वास्थ्य पूर्वाधार अझै चुनौतीपूर्ण।
राजनीतिक रूपमा, योगी आदित्यनाथ नरेन्द्र मोदीपछि भाजपा का सबैभन्दा बलिया नेता बनेका छन्। तर, २०२७ को विधानसभा चुनावसम्म आर्थिक र सामाजिक गति कायम राख्न सक्नु उनको वास्तविक परीक्षा हुनेछ।
भविष्य दृष्टि: विकसित यूपी २०४७
“विकसित यूपी २०४७” योजनाअनुसार लक्ष्यहरू:
-
$१ ट्रिलियन अर्थतन्त्र २०२७–२८ सम्म,
-
$६ ट्रिलियन अर्थतन्त्र २०४७ सम्म,
-
कृत्रिम बुद्धिमत्ता, हरित ऊर्जा, र स्मार्ट सहरमा आधारित विकास।
जापान, दक्षिण कोरिया र यूएईसँगका साझेदारीहरूले उद्योग र लगानीमा नयाँ युग ल्याउने अपेक्षा गरिएको छ।
अन्य राज्य र देशका लागि पाठहरू
-
सुरक्षा नै विकासको आधार हो।
-
संस्कृति र विरासत आर्थिक इन्धन बन्न सक्छ।
-
स्थानीय उत्पादन र आत्मनिर्भरता: ODOP जस्तो मोडेलले ग्रामीण अर्थतन्त्र बलियो बनाउँछ।
-
डिजिटल शासन: पारदर्शिता र दक्षता बढाउँछ।
-
सुरक्षा र अधिकारको सन्तुलन: बलियो शासनसँगै मानवीय दृष्टिकोण जरुरी।
विश्व बैंकका अध्यक्ष अजय बांगाले टिप्पणी गरे —
“मजबुत नेतृत्व र पूर्वाधारमा लगानीले पनि सबैभन्दा पछाडिएका क्षेत्रहरूलाई पुनर्जीवित गर्न सक्छ।”
निष्कर्ष: परिधिबाट केन्द्रतर्फको यात्रा
एक दशकभित्रै योगी आदित्यनाथले उत्तर प्रदेशलाई भारतको कमजोरीबाट शक्तिमा रूपान्तरण गरेका छन्। समर्थकहरू उनलाई आधुनिक सरदार पटेल भन्छन्; आलोचकहरू उनलाई कठोर प्रशासक।
तर तथ्य यही हो —
आज उत्तर प्रदेश भारतको भविष्य हो, बोझ होइन।
उत्तर प्रदेश 2050 सम्म 10 ट्रिलियन डलर अर्थतन्त्र: एक विस्तृत रोडम्याप
पाँच रूपान्तरण मार्ग — प्रविधि, कृषि, शिक्षा, स्वास्थ्य र अधोसंरचना आधारित विकास मोडेल
भूमिका: किन 10 ट्रिलियन डलरको लक्ष्य महत्वाकांक्षी भए पनि सम्भव छ
हाल उत्तर प्रदेश (यूपी) भारतका सबभन्दा ठूला अर्थतन्त्र हरूमध्ये एक हो। वित्तीय वर्ष 2025–26 मा राज्यको सकल राज्य घरेलु उत्पादन (GSDP) झन्डै ₹30.8 लाख करोड (करिब 360 अर्ब अमेरिकी डलर) रहने अनुमान छ। यदि यूपीले आगामी 25 वर्षभित्र 10 ट्रिलियन डलर (10,000 अर्ब डलर) अर्थतन्त्र बन्ने लक्ष्य राख्छ भने उसले लगातार १०–१२% वास्तविक वार्षिक वृद्धिदर कायम राख्नु पर्ने हुन्छ।
यस परिवर्तनका लागि, यूपीले परम्परागत कृषि र न्यून–मूल्य विनिर्माणको ढाँचाबाट उक्लिएर प्रविधि, सेवामूलक क्षेत्र, ज्ञान–आधारित उद्योग, र उच्च–मूल्य कृषिमा रूपान्तरण गर्नुपर्छ। त्यस्तै, शिक्षा, स्वास्थ्य/वेलनेस र आधारभूत पूर्वाधारमा क्रान्ति ल्याउनुपर्छ, ताकि २४ करोड नागरिक सँगै अघि बढून्।
यस दृष्टिलाई साकार पार्न हामीले पाँच प्रमुख विकास मार्ग प्रस्ताव गर्छौं — हरेक मार्ग प्रविधि–गहिरो, कृषि–केन्द्रित, जीवनपर्यन्त शिक्षा–आधारित, स्वास्थ्य/वेलनेस–उन्मुख, र अधोसंरचना–समर्थित छ।
मार्ग १: स्मार्ट र दिगो कृषि — एग्रिटेकबाट ग्रामीण क्रान्ति
दृष्टि
कम उत्पादकता र परम्परागत खेतीबाट अगाडि बढ्दै यूपीलाई एक विश्वस्तरीय Agri-Tech Powerhouse बनाउने — जहाँ खेती, प्रविधि, प्रसंस्करण, निर्यात र ग्रामीण नवप्रवर्तन एकीकृत हुन्छन्।
रणनीतिहरू
-
सटीक र डिजिटल कृषि (Precision Agriculture)
-
उपग्रह चित्र, जमिन/माटो सेन्सर, ड्रोन, र AI–आधारित मौसमी पूर्वानुमानको प्रयोग।
-
हरेक खेतलाई डिजिटल प्लेटफर्मसँग जोडेर किसानलाई परामर्श, बीमा, ऋण र बजारमा तुरुन्त पहुँच।
-
“फार्म–टू–प्लेट” राज्यव्यापी एग्रो–डेटा प्लेटफर्म: माटो, मौसम, बाली चक्र, पानी प्रयोग र उत्पादन डाटा एकीकृत।
-
-
उच्च–मूल्य बाली र एग्रो–स्टार्टअप
-
औषधीय बोटबिरुवा, अर्गानिक फल/तरकारी, निर्यात उन्मुख बालीतर्फ क्षेत्रान्तरण।
-
युवालाई एग्रि–प्रेन्योर बनाउँदै ड्रोन, अटोमेसन, सप्लाई–चेन नवप्रवर्तनमा संलग्न गराउने।
-
कार्बन खेती र एग्रो–फरेस्ट्रीलाई प्रोत्साहन, कार्बन–क्रेडिट बजारसँग लिङ्क।
-
-
खाद्य प्रसंस्करण र मूल्य संवर्द्धन
-
“एक जिल्ला, एक उत्पादन (ODOP)” मोडेललाई औद्योगिक स्केलमा विस्तार।
-
फुड–प्रोसेसिङ पार्क, कोल्ड–चेन, विशेष निर्यात हब विकास।
-
“यूपी–ओरिजिन” ब्रान्ड उत्पादनहरूलाई विश्व बजारमा स्थापित गर्ने।
-
-
ग्रामीण पूर्वाधार र पानी/माटो व्यवस्थापन
-
स्मार्ट सिंचाइ (ड्रिप/माइक्रो), वर्षापानी संकलन र भू–जल पुनर्भरण।
-
हर गाउँमा द्रुत इन्टरनेट, किसान एप, स्मार्ट बजार।
-
ग्रामीण सडक, बिजुली र ढुवानी सञ्जाल उन्नत गर्ने।
-
प्रभाव र लक्ष्य
-
२०३०: ३०% खेत डिजिटल सञ्जालमा; ३–५ ठूला प्रसंस्करण/निर्यात हब सञ्चालन।
-
२०४०: उच्च–मूल्य कृषि/प्रसंस्करणको हिस्सा ३०% माथि; कृषिजन्य निर्यात दोब्बर।
-
२०५०: कृषि + एग्रिटेक मिलेर ५०० अर्ब डलर भन्दा बढीको खण्ड, आय/रोजगारीमा ठोस वृद्धिसहित।
मार्ग २: जीवनपर्यन्त शिक्षा र मानव–पूँजी क्रान्ति
दृष्टि
हरेक नागरिकलाई लाइफ–लङ लर्नर बनाउने — बाल्यकालदेखि वृद्धावस्थासम्म निरन्तर सिकाइ, सीप–उन्नयन र पुनः–सीप習 हासिल गर्ने, ताकि “इन्डस्ट्री 4.0”–तयार कार्यबल बनोस्।
रणनीतिहरू
-
डिजिटल आधारभूत शिक्षा
-
प्रत्येक विद्यालयमा स्मार्ट कक्षा, ट्याब्लेट र AI–ट्युटर।
-
शिक्षकहरूको सतत् डिजिटल तालिम र परामर्श जालो।
-
सबै विद्यार्थीलाई कोडिङ, डाटा साक्षरता र द्विभाषिक (हिन्दी/अंग्रेजी) सामग्री।
-
-
व्यावसायिक/प्राविधिक शिक्षा (Dual System)
-
प्रत्येक जिल्लामा इन्डस्ट्रियल टेक्नोलोजी एण्ड स्किल सेन्टर।
-
आधा समय कक्षा, आधा समय उद्योग/उद्यममा प्रशिक्षुता।
-
ड्रोन, AI, रोबोटिक्स, IoT, बायोटेक, EV प्रविधि केन्द्रित पाठ्यक्रम।
-
-
लाइफ–लङ लर्निङ प्लेटफर्म
-
“UP Skills Cloud”: अनलाइन बुटक्याम्प, माइक्रो–क्रेडेन्सियल, महिलामैत्री कार्यक्रम।
-
एग्रिटेक/हेल्थटेक/इ–गभर्नेन्सका विशेष मोड्युल।
-
विश्वव्यापी विश्वविद्यालय/एडटेकसँग साझेदारी, स्याटेलाइट क्याम्पस।
-
-
अनुसन्धान र नवप्रवर्तन केन्द्र
-
एग्रिटेक, AI, बायो–एनर्जी, हेल्थटेकका सेंटर अफ एक्सिलेन्स।
-
विश्वविद्यालय–उद्योग सहकार्य, स्टार्टअप इन्क्युबेसन/भेञ्चर फन्ड।
-
अनुसन्धान–आधारित उद्योग/सेवा विस्तार।
-
लक्ष्य
-
२०३०: कक्षा १–१० का सबै विद्यार्थी डिजिटल रूपमा दक्ष।
-
२०४०: यूपी वर्षेनि १० लाख+ उच्च–प्राविधिक स्नातक उत्पादन।
-
२०५०: मानव–पूँजी राज्य अर्थतन्त्रको दोस्रो ठूलो थाम।
मार्ग ३: प्रविधि–आधारित उद्योग, सेवा क्षेत्र र स्मार्ट अधोसंरचना
दृष्टि
यूपीलाई भारतको इन्डस्ट्रियल + डिजिटल हब बनाउने — जहाँ अत्याधुनिक विनिर्माण, डेटा–सेवा, हरित ऊर्जा र स्मार्ट शहरहरू विश्वस्तरमा प्रतिस्पर्धी बनून्।
रणनीतिहरू
-
उन्नत विनिर्माण गलियारा (Corridors)
-
रक्षा, इलेक्ट्रोनिक्स, EV, ड्रोन, नवीकरणीय ऊर्जा उपकरणमा क्लस्टर।
-
“डिफेन्स इन्डस्ट्रियल कोरिडोर” लाई विश्व सप्लाई–चेनसँग जोड्ने, OEM/Tier-1 आपूर्तिकर्ता आकर्षित गर्ने।
-
-
स्मार्ट सिटी र मोबिलिटी
-
तीव्र रेल (RRTS), एक्सप्रेसवे, मेट्रो, अन्तिम–माइल EV।
-
शहरको “डिजिटल ट्विन”, IoT सेन्सर–नेटवर्कले पानी/ऊर्जा/फोहोर/स्वास्थ्य व्यवस्थापन।
-
-
डिजिटल अर्थतन्त्र र डेटा–हब
-
लखनऊ, कानपुर, गोरखपुर आदिमा IT/ITES पार्क।
-
हरित डेटा–सेन्टर, क्लाउड–सेवा, AI ल्याब।
-
फिनटेक, हेल्थटेक, एडटेक, एग्रिटेक सेवाको विस्तार (घरेलु + निर्यात)।
-
-
हरित ऊर्जा र पूर्वाधार
-
ठूला सौर/पवन पार्क, कृषि–फोहोरबाट बायोग्यास, हरित–हाइड्रोजन।
-
स्मार्ट–ग्रिड, ऊर्जा भण्डारण, ग्रामीण माइक्रो–ग्रिड।
-
शून्य–उत्सर्जन औद्योगिक पार्क/हरित प्रमाणीकरण।
-
-
लजिस्टिक्स र व्यापार पूर्वाधार
-
बहु–मोडल हब (रेल–सडक–हावा), इनल्यान्ड वाटरवेज, कोल्ड–चेन।
-
“सिंगल–विन्डो” डिजिटल स्वीकृति, कस्टम सहजता, निर्यात प्लेटफर्म।
-
लक्ष्य
-
२०३०: प्रमुख कोरिडोर सञ्चालन; इलेक्ट्रोनिक्स/EV कम्पोनेन्ट निर्यात US$10–20 अर्ब।
-
२०४०: उद्योग/सेवाको हिस्सा २०–२५% भन्दा माथि; निर्यात US$100 अर्ब पार।
-
२०५०: यूपी—एशिया क्षेत्रको विनिर्माण–सेवा केन्द्र, $10T स्केलको मेरुदण्ड।
मार्ग ४: स्वास्थ्य, वेलनेस र दीर्घ–समृद्धि अर्थतन्त्र
दृष्टि
यूपीलाई वेलनेस, रोकथाम–आधारित स्वास्थ्य, टेलिहेल्थ, AI–निदान, बायो–फार्मा विनिर्माण, र ग्रामीण स्वास्थ्य–नवप्रवर्तनको विश्व गन्तव्य बनाउने — जसले अर्थतन्त्रमा ठूला रोजगारी र उत्पादकता फाइदा ल्याओस्।
रणनीतिहरू
-
रोकथाम–आधारित स्वास्थ्य + वेलनेस गाउँ
-
“स्मार्ट हेल्थ भिल्लेज”: टेलिमेडिसिन, वेयरएबल सेन्सर, AI–ट्रायाज, पोषण/योग/आयुर्वेद कार्यक्रम।
-
कृषि–पोषण एकीकरण: पौष्टिक बाली, फङ्सनल फुड, वेलनेस टुरिज्म (अयोध्या–वाराणसी आध्यात्मिक–वेलनेस क्लस्टर)।
-
-
हेल्थकेयर विनिर्माण र बायो–इनोभेसन
-
फार्मा/मेडिकल–डिभाइस पार्क, बायोटेक क्लस्टर।
-
मेड–टेक/डिजिटल–हेल्थ स्टार्टअप: AI–निदान, जीनोमिक्स, टेलिकेयर।
-
“Made in UP” स्वास्थ्य उपकरण ब्रान्ड, निर्यात–उन्मुख उद्योग।
-
-
डिजिटल स्वास्थ्य अवसंरचना
-
प्रत्येक नागरिकको इलेक्ट्रोनिक हेल्थ–रेकर्ड (EHR), गोपनीयता–सुरक्षा सहित।
-
ग्रामीण टेलि–हेल्थ नेटवर्क, रेफरल प्रणाली, एम्बुलेटरी सेवा।
-
समग्र स्वास्थ्य–कर्मचारी तालिम: नर्सिङ/एलाईड हेल्थ/वेलनेस कोच।
-
-
हेल्थ–डाटा र अनुसन्धान
-
जन–स्वास्थ्य डाटाबेस, वेलनेस–मेट्रिक्स, AI अनुसन्धान प्लेटफर्म।
-
आयुर्वेद + आधुनिक चिकित्सा + डिजिटल हेल्थ संयोजनमा CoE।
-
विश्वव्यापी सहकार्य: पोषण, दीर्घायु, हेल्थ–एनालिटिक्स।
-
लक्ष्य
-
२०३०: ग्रामीण टेलिहेल्थ पहुँच ७०% माथि; वेलनेस क्लस्टर/रिसोर्ट सञ्चालन।
-
२०४०: बायो–फार्मा/मेड–टेक निर्यात US$20–30 अर्ब।
-
२०५०: स्वास्थ्य/वेलनेस क्षेत्र राज्य अर्थतन्त्रको ~US$1 ट्रिलियन थाम।
मार्ग ५: समावेशी विकास, क्षेत्रीय समायोजन र ग्लोबल साउथ नेतृत्व
दृष्टि
विकास केवल शहरमा सीमित नहोस्; पूर्वाञ्चल, बुन्देलखण्ड र ग्रामीण जिल्ला समान गतिमा अघि बढून् — र यूपीको मोडेल अफ्रिका–दक्षिण एशियाका Global South राज्यहरूले सजिलै नक्कल/अनुकूलन गर्न सकोस्।
रणनीतिहरू
-
क्षेत्रीय सन्तुलित विकास
-
पछाडि परेका क्षेत्रका लागि बहु–क्षेत्रीय हब (एग्रिबिजनेस, डिफेन्स, लजिस्टिक्स, पर्यटन)।
-
ग्रामीण ब्रडब्यान्ड, सडक, बिजुली, शहरी–स्तरका सेवाहरूको विस्तार।
-
-
महिला सशक्तीकरण र श्रम–सहभागिता
-
महिलाको श्रम–सहभागिता 31% बाट 50% नजिक पुर्याउने लक्ष्य।
-
लचकदार रोजगारी (एग्रिप्रेन्योर, वेलनेस सेवा, डिजिटल काम), चाइल्डकेयर/सुरक्षित यातायात।
-
-
ग्लोबल साउथसँग आर्थिक सहकार्य
-
अफ्रिका/दक्षिण एशिया संग कृषि–प्रविधि ट्रान्सफर, शिक्षा/सीप निर्यात, वेलनेस टुरिज्म।
-
“Global South Innovation Hub” स्थापनाद्वारा लगानी/प्रतिभा आकर्षण।
-
-
स्मार्ट गाउँ–स्मार्ट सहर एकीकरण
-
स्मार्ट गाउँ सञ्जाल: डिजिटल कनेक्टिभिटी, रिन्यूएबल ऊर्जा, एग्रिटेक, वेलनेस केन्द्र; नजिकका स्मार्ट सहरसँग जोडिने।
-
-
डिजिटल शासन र डाटा–पारदर्शिता
-
खुला डाटा, नागरिक सहभागी योजना, जिल्ला–स्तरको प्रदर्शन ड्यासबोर्ड।
-
असमानता सूचक निरन्तर ट्रयाक गर्दै लक्षित कार्यक्रम।
-
लक्ष्य
-
२०३०: क्षेत्रीय असमानतामा २०% कमी; महिला श्रम–सहभागिता ४०%।
-
२०४०: अफ्रिका–एशियामा “यूपी मोडेल” प्रसार: एग्रिटेक/सीप/वेलनेस निर्यात, ५०,००० विदेशी विद्यार्थी।
-
२०५०: सबै जिल्लामा उच्च–मध्यम आय स्तर, समावेशी $10T अर्थतन्त्रको उदाहरण।
समन्वय र क्रम: पाँच मार्ग कसरी एक–अर्कामा जोडिन्छन्
-
एग्रिटेक (मार्ग १) ले उद्योग/निर्यात (मार्ग ३) र स्वास्थ्य/वेलनेस (मार्ग ४) लाई कच्चा पदार्थ, पोषण र प्रविधि–लिङ्कद्वारा फिड गर्छ।
-
शिक्षा/सीप (मार्ग २) सबै मार्गको इन्जिन — बिना मानव–पूँजी उछाल, रूपान्तरण सम्भव छैन।
-
स्वास्थ्य/वेलनेस (मार्ग ४) ले कार्य–उत्पादकता बढाउँछ, श्रम–सहभागिता फैलाउँछ।
-
स्मार्ट अधोसंरचना/प्रविधि (मार्ग ३) पूँजी, लगानी, निर्यात–क्षमता र लागत–प्रतिस्पर्धा सुनिश्चित गर्छ।
-
समावेशी/ग्लोबल–साउथ उन्मुखता (मार्ग ५) ले दीर्घकालीन स्थायित्व र अनुकरणीयता दिन्छ।
कालक्रम
-
२०२५–२०३०: डिजिटल पूर्वाधार, एग्रिटेक पाइलट, व्यावसायिक केन्द्र, कोरिडोर–निर्माण सुरु।
-
२०३०–२०४०: एग्रिटेक/उद्योग क्लस्टर स्केल–अप, निर्यात हब, वेलनेस टुरिज्म, क्षेत्रीय समायोजन।
-
२०४०–२०५०: पूर्ण संरचनात्मक रूपान्तरण — उद्योग/सेवा प्रधान अर्थतन्त्र, उच्च–मूल्य कृषि, खुला वैश्विक एकीकरण, समावेशी परिणामहरू।
जोखिम, सक्षमकर्ता र सफलता–सूत्र
प्रमुख सक्षमकर्ता
-
राजनीतिक/प्रशासनिक निरन्तरता, कडा कानून शासन।
-
विशाल पूँजी–लगानी (घरेलु+विदेशी) — पूर्वाधार, उद्योग, डिजिटल सञ्जाल।
-
मानव–पूँजी उछाल — साक्षरता, सीप, महिलाको सहभागिता।
-
प्रविधि–अपनाव — एग्रिटेक, AI/IoT, सफा ऊर्जा, मेड–टेक।
-
वैश्विक बजार पहुँच — सामान/सेवा, शिक्षा, वेलनेस निर्यात।
-
समावेशी विकास — ग्रामीण/पछाडि परेकालाई मुख्यधारमा।
मुख्य जोखिम
-
क्षेत्रीय असमानता दीर्घ–कालसम्म कायम रहनु।
-
भूमी/पानी/ऊर्जा सीमितता — कृषि/उद्योग विस्तारसँगै दबाब।
-
सीप–असंगति — उद्योगको माग र शिक्षाबीच तालमेल अभाव।
-
विश्वव्यापी झटका — आपूर्ति–शृंखला, जलवायु, वस्तु–मूल्य उतार–चढाव।
-
शासन/अधिकार चुनौती — तीव्र स्केलमा पारदर्शिता/विश्वास कायम राख्नु।
सफलताको सूचक
-
मापनयोग्य बीचका लक्ष्य (उत्पादन + समावेशन दुवै)।
-
वास्तविक–समय डाटा प्रणाली, नतिजा–आधारित नीति–समायोजन।
-
बलियो सार्वजनिक–निजी साझेदारी र विश्व साझेदार।
-
क्षेत्रीय विशेषज्ञता + राज्यव्यापी कनेक्टिभिटी।
-
दिगोपन (निम्न–कार्बन, सर्कुलर–इकोनोमी) मा जोड।
-
महिला/युवा/वञ्चित समुदायलाई केन्द्रमा राख्ने नीति।
२०५० को सम्भावित अर्थतन्त्रको रूपरेखा
-
यूपी अर्थतन्त्र US$10 ट्रिलियन (₹900–1,000 लाख करोड समकक्ष)।
-
कृषि + एग्रिटेक ~ US$1.2 ट्रिलियन।
-
विनिर्माण (उन्नत उद्योग, इलेक्ट्रोनिक्स, रक्षा, रिन्यूएबल्स) ~ US$3 ट्रिलियन।
-
सेवाहरू (IT/ITES, शिक्षा निर्यात, वेलनेस टुरिज्म, हेल्थटेक, लजिस्टिक्स) ~ US$4 ट्रिलियन।
-
स्वास्थ्य/वेलनेस ~ US$1 ट्रिलियन।
-
जनसङ्ख्या ~260–280 मिलियन मान्दा प्रति व्यक्ति आय US$40,000–50,000 दायरामा।
-
भारतको कुल GDP मा यूपीको हिस्सा 15–20%।
ग्लोबल साउथका लागि प्रेरणादायी मोडेल
-
धेरै जनसङ्ख्या भएका, कृषि–प्रधान, पूर्वाधार–पछाडि क्षेत्रहरू (अफ्रिका/दक्षिण–पूर्व एशिया) लाई यूपीको मोडेल सहजै अनुकूलन गर्न सकिनेछ।
-
एग्रिटेक, लाइफ–लङ एजुकेशन, वेलनेस–इकोनोमी, स्मार्ट–पूर्वाधारमा जोड विश्व–प्रवृत्तिसँग मेल खान्छ — यसले ठूला “जम्प” सम्भव बनाउँछ।
-
शहर–केन्द्रित वृद्धि होइन, ग्रामीण–समावेशी रूपान्तरण — असमानता घटाउँदै दीर्घकालीन स्थायित्व।
-
स्वास्थ्यलाई आर्थिक थाम बनाउने दृष्टि अग्रगामी छ: स्वस्थ जनशक्ति = बढी उत्पादकता, कम जोखिम, नयाँ उद्योग (मेड–टेक/वेलनेस टुरिज्म) को विकास।
-
यूपीको स्केल (२४ करोड+) मा सफल मोडेल प्रूफ–अफ–स्केल हुनेछ — ग्लोबल साउथकै लागि विश्वसनीय नक्सा।
निष्कर्ष
२०५० सम्म उत्तर प्रदेशलाई US$10 ट्रिलियन अर्थतन्त्र बनाउने लक्ष्य चुनौतीपूर्ण छ — तर सम्भव दायराभित्र पर्छ। यसको “कस” पाँच स्तम्भमा छ — कृषि + एग्रिटेक, जीवनपर्यन्त शिक्षा/मानव–पूँजी, प्रविधि–आधारित उद्योग/सेवा र स्मार्ट पूर्वाधार, स्वास्थ्य/वेलनेस अर्थतन्त्र, र समावेशी/क्षेत्रीय तथा ग्लोबल–साउथ एकीकरण।
अन्ततः विकास केवल “ठूला अंक” होइन, संरचनात्मक परिवर्तन हो — उत्पादकता बढाउने, अर्थतन्त्र diversify गर्ने, मानव–पूँजीमा लगानी गर्ने, ग्रामीण–शहरी जोड्ने, विश्व–मूल्य शृंखलामा जडिने, र समावेशी/दिगो बनाउने। यदि यूपीले यो रोडम्यापलाई अनुशासन, लगानी, प्रविधि–अपनाव र समावेशी शासनसहित कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्यो भने, केवल भारतकै इन्जिन होइन, ग्लोबल साउथको रूपान्तरण मोडेल बन्न सक्छ।
आउँदो २५ वर्षका सबै अत्याधुनिक प्रविधिहरूको सर्वेक्षण र तिनको उत्तर प्रदेशमा समावेशीकरण
(र किन “गहिरो, सर्वव्यापी, जीवनभर शिक्षा” नै यस क्रान्तिको मेरुदण्ड हो, जसले यूपीलाई विश्वशक्ति बनाउन सक्छ)
१. आजका Cutting-edge प्रविधिहरू र २५ वर्षपछिको दिशानिर्देश
१.१ अहिलेको प्रविधिक अवस्था
आज संसारमा तीव्र गति र गहिरो प्रभाव पार्ने केही प्रमुख प्रविधिहरू विकासको शिखरमा छन् —
-
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) र स्वायत्त प्रणालीहरू: एजेन्टिक AI (जो स्वतन्त्र रूपमा निर्णय र कार्य गर्न सक्छ) अब उद्योग, कृषि, र सेवामा व्यापक रूपमा लागू हुँदैछ।
-
उन्नत कम्प्युटिङ (Quantum, Exascale, Neuromorphic): अब कम्प्युटिङ शक्ति अर्बौं–खरबौं गणनाहरू प्रतिक्षणमा गर्ने स्तरमा पुगेको छ।
-
Internet of Things (IoT), Edge Computing र उच्च कनेक्टिभिटी: सहरदेखि गाउँसम्म सेन्सर र नेटवर्कको जाल, जसले तत्काल निर्णय गर्न सहयोग गर्छ।
-
बायोटेक्नोलोजी र नयाँ पदार्थ विज्ञान (Graphene, 2D materials): स्वास्थ्य, ऊर्जा, र विनिर्माण क्षेत्रमा नयाँ परिभाषा ल्याइरहेका छन्।
-
नवीकरणीय ऊर्जा र सस्टेनेबिलिटी टेक: सौर, पवन, हरित हाइड्रोजन, र सर्कुलर अर्थतन्त्र नयाँ विश्व अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड बन्ने दिशामा छन्।
-
स्मार्ट इन्फ्रास्ट्रक्चर र स्वायत्त यातायात: डिजिटल ट्विन्स, ड्रोन्स, र स्वायत्त सवारी साधनहरूले भौतिक संरचनालाई डिजिटल रूपमा सञ्चालनयोग्य बनाइरहेका छन्।
-
स्वास्थ्य र वेलनेस प्रविधि: AI आधारित निदान, टेलिमेडिसिन, जीनोमिक्स, र जीवन विस्तारका प्रविधिहरू।
१.२ सन् २०३०–२०५० सम्मको सम्भावित रूपान्तरण
-
२०३० सम्म: AI र स्वायत्त प्रणालीहरू दैनिक जीवनमा; क्वान्टम कम्प्युटिङ सीमित व्यावसायिक प्रयोगमा; ग्रामीण क्षेत्रमा IoT आधारित कृषि र स्वास्थ्य।
-
२०४० सम्म: AI + बायोटेक + नयाँ पदार्थ + क्वान्टमको संमिश्रण; सटीक कृषि, हरित उद्योग, स्मार्ट शहरहरूको पूर्ण कार्यान्वयन।
-
२०५० सम्म: प्रविधि र जीवनबीचको सीमा मेटिनेछ — स्वायत्त प्रणालीहरूले यातायात, ऊर्जा, कृषि, स्वास्थ्य र शिक्षा सबै सञ्चालन गर्नेछन्।
२. किन “सर्वव्यापी, जीवनभर शिक्षा” नै प्रमुख चालक हो
२.१ प्रविधि पर्याप्त छैन
यदि जनशक्ति प्रशिक्षित छैन भने प्रविधि केवल प्रदर्शनको वस्तु रहन्छ। प्रविधिको असली शक्ति तब खुल्छ जब जनताले त्यसलाई बुझ्न, अपनाउन, र त्यसबाट नवप्रवर्तन गर्न सक्छन्।
२.२ सार्वभौमिक र जीवनपर्यन्त सिकाइको अर्थ
-
सर्वभौमिक शिक्षा: हरेक नागरिक — महिला वा पुरुष, शहरी वा ग्रामीण — डिजिटल साक्षर हुनुपर्छ।
-
जीवनभर शिक्षा: प्रविधि प्रत्येक दशकमा बदलिन्छ; निरन्तर पुनः–तालिम (re-skilling) र सीप–अपडेटिङ अनिवार्य हुन्छ।
२.३ शिक्षा प्रविधिको गुणक हो
शिक्षित समाजले प्रविधि छिटो अपनाउँछ, आफ्नै सन्दर्भमा अनुकूल गर्छ, र स्थानीय नवप्रवर्तन सम्भव बनाउँछ।
यसैले, शिक्षा केवल सामाजिक सुधार होइन, आर्थिक उछालको ऊर्जा केन्द्र हो।
३. उत्तर प्रदेशको अर्थतन्त्रमा अत्याधुनिक प्रविधिहरूको एकीकरण
३.१ कृषि र एग्री-टेक क्रान्ति
-
सटीक खेती (Precision Agriculture): माटो, पानी, मौसमका सेन्सरहरू, ड्रोन स्प्रे, र एज-AI सल्लाह प्रणालीहरू।
-
डेटा आधारित आपूर्ति श्रृंखला: कृषि उत्पादनदेखि बजारसम्म डेटा प्लेटफर्म; किसानहरूले मोबाइलबाट निर्णय लिन सक्ने अवस्था।
-
बायोटेक खेती: जैविक मल, रोग-प्रतिरोधी बाली, र क्लाइमेट-स्मार्ट कृषि।
-
स्मार्ट ग्रामीण सञ्जाल: ग्रामीण एज कम्प्युटिङ नोड, IoT बजार र ग्रामीण ब्रॉडब्यान्ड।
२०५० सम्म: यूपी विश्वको प्रमुख कृषि-प्रविधि (Agri-Tech) निर्यातक बन्न सक्छ।
३.२ विनिर्माण, सेवाक्षेत्र र स्मार्ट अधोसंरचना
-
उद्योग ४.०–५.०: रोबोटिक्स, 3D/4D प्रिन्टिङ, AI आधारित गुणस्तर नियन्त्रण।
-
डिजिटल अर्थतन्त्र: डेटा सेन्टर, क्लाउड कम्प्युटिङ, फिनटेक, एडटेक र हेल्थटेक स्टार्टअपहरू।
-
स्मार्ट सहर: डिजिटल ट्विन, सेन्सर नेटवर्क, हरित ऊर्जामा चल्ने सार्वजनिक यातायात।
-
हरित उद्योग: कार्बन न्यूट्रल उत्पादन, पुनःप्रयोग योग्य पदार्थहरू।
शिक्षा र सीप विकासले यी सबैका लागि लाखौँ इन्जिनियर, टेक्निसियन र नवप्रवर्तनकर्ता तयार पार्नेछ।
३.३ स्वास्थ्य र वेलनेस प्रविधि
-
AI आधारित निदान र टेलिमेडिसिन: ग्रामीण स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा डिजिटल उपचार।
-
बायो-म्यान्युफ्याक्चरिङ र मेडिकल उपकरण उद्योग: जीनोमिक्स, बायोसेन्सर, स्वास्थ्य डाटा एनालिटिक्स।
-
वेलनेस टुरिज्म: अयोध्या, वाराणसी, प्रयागराजलाई डिजिटल–वेलनेस गन्तव्य बनाउने।
-
हेल्थ डेटा प्लेटफर्म: प्रत्येक नागरिकको इलेक्ट्रोनिक हेल्थ रेकर्ड (EHR) प्रणाली।
यसले रोजगार, स्वास्थ्य सुधार र निर्यात — तिनै क्षेत्रहरूमा नयाँ अर्थतन्त्र खोल्नेछ।
३.४ ऊर्जा, वातावरण र सततता
-
नवीकरणीय ऊर्जाको क्रान्ति: सौर/पवन/बायोग्यास; माइक्रो-ग्रिड र स्मार्ट स्टोरेज प्रणाली।
-
सर्कुलर अर्थतन्त्र: पुनःप्रयोग र रिसाइकल हुने उद्योग प्रविधि।
-
जलवायु अनुकूल योजना: स्मार्ट सेन्सरहरूद्वारा जलस्रोत र तापक्रम निगरानी।
शिक्षित कार्यबलले वातावरणमैत्री प्रविधि सञ्चालन र अनुकूलनमा मुख्य भूमिका खेल्नेछ।
३.५ कनेक्टिभिटी र व्यापार–लजिस्टिक्स
-
स्मार्ट लजिस्टिक्स: ड्रोन डेलिभरी, रोबोटिक गोदाम, ब्लकचेन आधारित ट्रेसिबिलिटी।
-
डिजिटल व्यापार प्लेटफर्म: कृषि, हस्तकला र सेवा निर्यातलाई ग्लोबल ई-मार्केटसँग जोड्ने।
-
वैश्विक आरएन्डडी केन्द्र: लखनऊ, कानपुर, नोएडालाई अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धान हब बनाउने।
यसरी यूपी Global Value Chain को नोड बन्न सक्छ।
४. यी सबैले मिलेर यूपीलाई कसरी “वैश्विक शक्ति” बनाउँछ
-
उत्पादकता र पैमाना: प्रविधि + जनसंख्या = विश्वकै ठूलो उत्पादन क्षमता।
-
विविधीकरण: कृषि, उद्योग, सेवा, स्वास्थ्य — चारै क्षेत्रमा समान सन्तुलन।
-
नवप्रवर्तन र निर्यात: घरेलु उत्पादन मात्रै होइन, “बुद्धि निर्यात” (knowledge export)।
-
समावेशन: महिला र ग्रामीण युवाहरूले डिजिटल अर्थतन्त्रमा सहभागिता।
-
हरित वृद्धि: दिगोपन र ESG-अनुकूल लगानी आकर्षण।
यी पाँच स्तम्भले उत्तर प्रदेशलाई विश्वको “Knowledge + Sustainability Powerhouse” बनाउन सक्छ।
५. चुनौतीहरू र शिक्षा नै समाधान
| चुनौती | समाधान |
|---|---|
| कौशल असमानता | जीवनभर पुनः–सीप तालिम |
| ग्रामीण–शहरी विभाजन | डिजिटल शिक्षा प्लेटफर्म |
| प्रविधिको तीव्र परिवर्तन | निरन्तर शिक्षण सामग्री अपडेट |
| शासन/नैतिकता समस्या | डिजिटल नागरिकता र डेटा नीति शिक्षा |
| स्रोत सीमितता | विज्ञान–आधारित दक्षता प्रशिक्षण |
६. कार्यान्वयनको रूपरेखा
-
Lifelong Learning Cloud: मोबाइलमा आधारित प्लेटफर्म, सबै उमेरका लागि।
-
District Skill Hubs: उद्योगसँग सम्बन्धित तालिम केन्द्रहरू।
-
विश्वविद्यालय-उद्योग सहकार्य: संयुक्त अनुसन्धान, पाठ्यक्रम सह-विकास।
-
महिला-कौशल मिशन: घर–आधारित डिजिटल काम र उद्यम तालिम।
-
AI-Driven नीति प्रणाली: शिक्षा, कृषि, स्वास्थ्यमा डेटा आधारित निर्णय।
७. सन् २०५० को उत्तर प्रदेशको रूप
-
शिक्षा समाजको DNA: हरेक नागरिक लगातार सिक्दैछ।
-
स्मार्ट खेती: ड्रोन र डेटा आधारित उत्पादन; निर्यात १० गुणा।
-
स्वचालित उद्योगहरू: रोबोटिक म्यान्युफ्याक्चरिङ र हरित ऊर्जामा चल्ने कारखाना।
-
डिजिटल स्वास्थ्य: टेलिमेडिसिन र वेलनेस टुरिज्मको वैश्विक केन्द्र।
-
हरित ऊर्जा अर्थतन्त्र: नवीकरणीय स्रोतबाट ८०% बिजुली।
-
वैश्विक जोड: अफ्रिका–एशिया–मध्यपूर्व व्यापार गलियारा मार्फत निर्यात।
उत्तर प्रदेश केवल भारतको इन्जिन होइन, Global South का देशहरूको प्रेरणा केन्द्र हुनेछ।
८. निष्कर्ष
आउँदो २५ वर्षमा AI, Quantum, IoT, Biotech, Advanced Materials, Smart Infrastructure, Renewable Energy, Health-Tech जस्ता प्रविधिहरूले विश्व अर्थतन्त्रको स्वरूप फेरिदिनेछन्।
तर ती सबैको असली शक्ति मानव–पूँजीमा निहित छ — गहिरो, सर्वव्यापी, जीवनभर शिक्षा।
यदि उत्तर प्रदेशले शिक्षा प्रणालीलाई पुनर्गठित गर्दै प्रविधि हरेक क्षेत्रमा समाहित गर्न सक्यो भने —
उहाँको अर्थतन्त्र केवल भारतकै ठूलो हुनेछैन, विश्वकै Digital–Human Civilization Model बन्न सक्छ।
